طراحی، اجرا و استفاده از بهترین تکنیک‌های هنری و مصالح در معماری بنای ایوان نقاره‌خانه موجب شکل‌گیری اثری منحصر به فرد در حرم مطهر شده که دقت در اجرای تک‌تک جزئیات آن نشان از ارادت هنرمندان و بانیان این ایوان دارد.

این ایوان که از آثار دوره شاه‌عباس اول صفوی است در ضلع شرقی صحن انقلاب اسلامی یا صحن کهنه قرار دارد و از دوره قاجار به سبب تجدید بنای نقاره‌خانه بر بالای آن به این نام معروف شد.

سقف این ایوان در داخل صحن انقلاب اسلامی و از سمت بست شیخ حر عاملی دارای نیم‌شمسه بزرگ بر زمینه لاجوردی است که با هنر مقرنس‌کاری مزین شده است. هنر مقرنس‌کاری یکی از عناصر مهم تزئینی معماری ایرانی است که شبیه لانه زنبور است و در زیبا ساختن بناهای ایرانی به‌ خصوص اماکن مذهبی به کار می‌رود و از این هنر در قسمت‌های مختلف حرم مطهر امام رضا(ع) از جمله ایوان نقاره‌خانه بسیار استفاده شده است.

شکل طاق ایوان نقاره‌خانه از نوع دور تیزه‌دار است یعنی دو سمت ایوان در یک نقطه به هم می‌رسند که به‌ صورت یک قوس دیده می‌شود و در محل تلاقی دو قوس، معمولاً اشیایی برای تزئین آویخته می‌شود که در قسمت داخلی ایوان در صحن انقلاب اسلامی، یک گوی از جنس سفال به رنگ آبی فیروزه‌ای برای تزئین نصب شده است.

نقش دو شیر

در پیشانی ایوان نقاره‌خانه، کتیبه‌ای با آیه «الله نور السموات...» اثر محمدحسین شهید مشهدی به تاریخ ۱۲۶۰ نقش بسته است و نشان از تعمیرات ایوان در دوره محمدشاه قاجار دارد. پس از این کتیبه، کتیبه باریکی مُرَقّم به سوره مبارکه مُزَمّل با خط ثلث به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی وجود دارد که دور ایوان چرخیده و قسمتی از آن در پیشانی قرار گرفته و این کتیبه نیز اثر محمدحسین شهید مشهدی است.

زیر این کتیبه درست در بالای ازاره ایوان، در سمت راست عبارت «به سَعی ذَره خاک علی قباد بیگ چوله ایشیک آقاسی» و در طرف چپ «عَمل محمدتقی کاشی‌پز ۱۲۶۱ قمری» منقوش است. همچنین بر پیشانی ایوان داخلی، دو نقش شیر و یک مرد وجود دارد که در اطراف آن، نقش گلدان و گل و گیاه در رنگ‌های متنوع منقوش است که اشاره به داستان یکی از معجزات منسوب به امام رضا(ع) دارد.

در این صحنه مردی با ریش و سبیلی بلند، سَری تراشیده و لباس سفید بر زمین افتاده و دو شیر بر او مسلط شده‌اند. باید از ذکر این نکته غافل نباشیم که این اثر هنری یکی از نمونه‌های قابل توجه در حرم مطهر امام رضا(ع) است، زیرا تنها نمونه‌ای از کاشی‌ها قلمداد می‌شود که روایتگر یک حادثه و واقعه است و سایر نقش‌های موجود در حرم مطهر بیشتر جنبه نمادین دارد تا روایتگری.

ازاره‌های ایوان نقاره‌خانه یا سنگی که از کف زمین شروع می‌شود و تا شروع کاشی‌کاری‌های روی دیوار ادامه دارد. همچنین در چوبی ایوان به ابعاد ۵ در ۸ متر دارای معرق‌کاری و نقوش هندسی برجسته که مزین به اشعار و احادیث است به هزینه فضل‌الله شهبازی در اصفهان ساخته شده و به مشهد برای نصب در حرم مطهر منتقل شد. بر بالای در ورودی ایوان از سمت داخل کتیبه هلالی شکل از سنگ مرمر قرار دارد که عبارت «بسمه تعالی» بر پیشانی آن باقی ‌مانده و متن ذیل آن که مربوط به تعمیرات و تجدید کاشی‌های ایوان در زمان نایب‌التولیه باقر پیرنیا بوده، زدوده شده است.

شرح بُرُون

بر پیشانی سردر بیرونی ایوان نقاره‌خانه، از سمت پایین خیابان یا بست شیخ حر عاملی، کتیبه‌ای به خط ثلث جَلی یا درشت به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی اثر محمدحسین رضوان نقش بسته است. اصل این کتیبه به رنگ زرد به خط محمدحسین شهید مشهدی مربوط به تعمیر ایوان در سال ۱۲۷۹ قمری بوده که به دلیل فرسودگی کاشی‌ها در سال ۱۴۱۵قمری به همان شیوه گذاشته و با عبارت «قد عمل بتجدید هذا الباب بعد ما بنی هذا الایوان السلطان المغفور شاه عباس الصفوی...» کتابت شده است.

بر سه طرف قسمت داخلی ایوان کتیبه معرق به خط ثلث به رنگ زرد بر زمینه لاجوردی مشتمل بر دو حدیث قرار دارد که در پایان آن عبارت «۱۲۶۱ تعمیر شده است» آمده است. بالای سردر بیرونی، کتیبه هلالی شکلی از سنگ مرمر به عرض دهنه در ورودی، حجاری شده که مربوط به روزگار شاه صفی و مشتمل بر ۱۲ بیت شعر فارسی به خط نستعلیق با ماده تاریخ ۱۰۲۲ قمری و دو حدیث از پیامبر اکرم(ص) است که به دور سنگ به خط رقاع نگارش یافته است.

ایوان نقاره‌خانه بارها مرمت و بازسازی شده که مهم‌ترین آن‌ها در زمان حاج‌میرزا موسی فراهانی ۱۲۶۱ قمری و عضدالملک قزوینی ۱۲۷۶ قمری است که پس از آن از تعمیر و بازسازی سال‌های ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۶ شمسی در دوران نیابت سید فخرالدین شادمان و باقر پیرنیا می‌توان یاد کرد. در همین دوران به سبب رطوبت ناشی از گذر آب خیابان از میان صحن انقلاب که سبب شکستن و فرسودگی معرق‌های قدیم سردر داخلی و بیرونی شده بود، ایوان مجدداً تعمیر و نقاره‌خانه جدید بر فراز آن ساخته شد. همچنین کاشی‌های هفت رنگ ایوان برچیده و ایوان نقاره‌خانه به شکل کنونی با کاشی‌های معرق و ممتاز و کتیبه‌هایی به خط ثلث جلی مزین شد و مقرنس‌های سقف نیز با کاشی‌های معرق زینت یافت.